Dick Ex Machina - Wie is premier Schoof?

De Schoof in de Machine

Geert Wilders heeft zijn primus inter pares: Dick Schoof. Hij is de tweede keus na Ronald Plasterk, die het niet mocht worden. Een beroepsambtenaar met een inlichtingen- en veiligheidsverleden wordt de nieuwe bedrijfsleider van het land. Zal hij alle Nederlanders vertegenwoordigen of werkt hij met zijn vier decennia aan dienstjaren in de eerste plaats voor de overheid?

We gaan vandaag, om een bekende methode van Hugo de Jonge te parafraseren, even in blokjes werken: mijn subjectieve smaak, vervolgens het zuur en dan het zoet.

Omdat mijn eerste reactie op de aankondiging van Schoof er eentje van verbazing en ergernis was, ben ik enigszins negatief bevooroordeeld over de nieuwe premier. Dat is de smaak. Maar omdat de beste man meer is dan de dossiers die ik wel van hem ken, heb ik ook eens een gleufhoed en een loep gepakt om te spieden naar wat ik niet over hem weet. Daarmee vul ik de blokjes zuur en zoet. De conclusie is vervolgens aan u.

Smaak

Nederland krijgt geen extreemrechts kolonelsregime, zoals links en de oppositie zo dramatisch suggereren, maar een secretaris-generaalsbestuur. Daarmee dreigen we eerder dieper in het ambtenarenmoeras te geraken dan eruit te komen want Dick Schoof is meer swamp dan drain. Een apparatsjik met een eigen mening en daarom ijdel genoeg om zijn ambtelijke positie als SG politiek te maken als premier.

Dat is een typering van de ambtenaar Schoof. Belangrijker is de vraag hoe deze keus zich verhoudt tot de verkiezingsuitslag. Volgens mij is het gewoonweg niet zo slim om in tijden van enorm wederzijds wantrouwen tussen burgers en overheid een premier naar voren te schuiven die bijna niemand kent, maar wel een carrière heeft gemaakt van burgers professioneel wantrouwen - en zich daarbij niet altijd iets aan de wet gelegen laat.

Of Ronald Plasterk een goede of betere premier zou kunnen zijn, weet ik niet en daar komen we ook nooit achter. Maar Plasterk lijkt een open boek in verhouding tot Schoofs gesloten hutkoffer vol staatsgeheimen. Gezellige hoed versus gleufhoed. Hobbyfotograaf versus beroepsbespieder. Een column in de krant versus kijkgaatjes in de krant. Vrije wetenschapper tegenover gesloten beroepsklerk. Het enige dat ze op het eerste gezicht overeen hebben, is ijdelheid.

Ome Roon werd getorpedeerd en ineens was daar Schoof, vanuit de coulissen van het landsbestuur (zoals vastgelegd op een schitterende foto van David van Dam). Begin van de dinsdagmiddag gelekt aan RTL Nieuws, een paar uur later meteen een perspresentatie. Ditmaal mocht er niemand meer tussen komen en kennelijk is er binnen het formatiekwartet geen enkel bezwaar tegen Schoof. Daar stond de muisgrijze topambtenaar, naast formateur Richard van Zwol, CDA’er van de Raad van State. Hoewel wat onwennig voor de camera, zag je twee dinosaurussen in hun natuurlijke Haagse habitat - is dit werkelijk de uitkomst van een kwart van de stemmen op Geert Wilders?

Nuchter kun je constateren dat links zich echt aan het aanstellen is met hun pedante suggesties van een populistische staatsgreep. Somber moet je vaststellen dat dit niet de nieuwe wind is die Geert Wilders voelde waaien bij de presentatie van zijn akkoord.

Eerst het zuur…

We blijven even bij de persco, want daarin kwamen direct twee voorbeelden van de werkwijze-Schoof naar voren. Merel Ek van Hart van Nederland vroeg naar de rol van Schoof als NCTV bij het illegaal volgen van burgers via online nepaccounts terwijl de dienst wist dat het niet mocht en Tom Staal vroeg namens GeenStijl naar het aanpassen van kritische bevindingen over de crisisorganisatie na het neerstorten van MH17, waarbij Schoof zich persoonlijk met de inhoud bemoeide om zelf minder negatief uit het onderzoek te komen. Dat werd in 2019 een politieke rel na onderzoek door GS.

“Dick voelt veel voor" - "Dick heeft gesproken" - "Ik snap de wens van Dick" - "Dick is beslist en heeft besloten"
- Citaten van ambtenaren waaruit persoonlijke bemoeienis van Schoof met een onderzoek naar en bevindingen over de MH17 crisisorganisatie blijkt, via GeenStijl, 8 februari 2019

De beoogde minister-president verwijst bij beide vragen ‘naar wat de bewindslieden die op dat moment voor mij verantwoordelijk waren daarover hebben gezegd’. Niet alleen zijn dat dunne antwoorden die ons iets leren over iemand die liever niets zegt dan iets toegeeft, Schoof ontwijkt hiermee zowel in het verleden als het heden zijn eigen verantwoordelijkheid - of schuift die in ieder geval terug op anderen. (‘Goh, kon ik me daar ook maar achter verschuilen’, moet Plasterk gedacht hebben.) De hoop dat het rookgordijn van de Rutte Doctrine gaat optrekken, is daarmee direct vervlogen.

‘De bezwaren worden genegeerd. ,,Wie nog een keer over die grondslag begint, kan zijn spullen pakken", snauwt Schoof een medewerker op een dag toe, bevestigen meerdere bronnen.’
- NRC, 9 april 2021

Schoof wordt in diverse media omschreven als iemand die zich energiek en hardwerkend aan zijn taken wijdt. Maar hij is ook de architect van het gecombineerde ‘superministerie’ van Binnenlandse Zaken met Justitie en Veiligheid (2010), waarin hijzelf de directeur-generaal werd die de vorming van de nieuwe Nationale Politie moest begeleiden. Niet alleen werd dat een moeizame kwestie (waar toen ook degenen die voor hem verantwoordelijk waren meer last van hadden dan hijzelf), dat zogenaamde ‘superministerie’ groeide uit tot een gesloten bolwerk van kwijtgeraakte bonnetjes, bewust achtergehouden informatie en opzettelijk afgezwakte rapporten.

‘Sinds het vergroten van het ministerie aan het begin van het kabinet Rutte-I, door er ook de politie onder te brengen, bleek het departement een mammoettanker die nauwelijks te sturen was. Alle beterschapswensen ten spijt, volgde de ene rel de volgende op.’
- Algemeen Dagblad, 29 januari 2020

In april 2020 werd Schoof, topambtenaar uit het interne Rijksuitzendbureau ABDTOPconsult, zelf de SG op Justitie en Veiligheid en kantoorbuurman van Dilan Yesilgöz. ‘Zij vaart blind op hem en laat geregeld werkbezoeken aan de secretaris-generaal over. Die begeleidt hij dan met berichten op sociaal medium X die doen vermoeden dat hij zelf al bewindspersoon is’, aldus De Telegraaf op 28 mei 2024.

Dat is ook de rol waaruit hij nu overstapt naar het Torentje voor een positie als premier, waarin hij niet langer onschendbaar is achter de politieke verantwoordelijkheid van anderen. De vraag is of deze exponent van de oude bestuurscultuur dat zelf beseft en erkent.

Behalve met Yesilgöz kan hij ook goed overweg met Mark Rutte. Sinds MH17 geldt Schoof als een vertrouweling van de premier. Hij is in die periode - 2014/2015 - veelvuldig te zien in de Kamer tijdens debatten en hoorzittingen, waarbij hij vooral Ivo Opstelten vaak dingen influistert of op briefjes aanlevert.

Ook op een ander dossier schiet hij Rutte te hulp. In 2018 krijgt de NCTV de opdracht om te onderzoeken of kinderen van ISIS-terroristen moeten worden teruggehaald. De conclusie is er snel: ‘Voor de nationale veiligheid kunnen de kinderen het best snel naar Nederland komen. De kinderen zijn jong, nog niet geïndoctrineerd’, citeert NRC op 29 april 2021. Maar: ‘Dat advies zal de minister nooit bereiken.’ Schoof zorgt ervoor dat het in een la verdwijnt, omdat Rutte drie jaar eerder had gezegd dat hij Syriëgangers liever ziet sneuvelen dan terugkomen naar Nederland.

De NCTV levert wel een ‘neutrale opsomming van de voor- en nadelen van repatriëring’ aan toenmalig minister Ferd Grapperhaus aan. Die besluit daarop dat de kinderen in het kalifaat moeten blijven.

Een jaar eerder, in verkiezingsjaar 2017, zet Rutte een Turkse minister het land uit die campagne voor Erdogan wil komen voeren. Die (geregisseerde) doortastendheid legt de VVD geen windeieren bij de verkiezingen. Achteraf overdrijft de NCTV de dreiging van Turkse ‘paramilitaire knokploegen’. Die blijken alleen online te bestaan, maar dan is Rutte’s rug al gedekt.

Natuurlijk kun je van mening zijn dat die kalifaatkinderen inderdaad ongewenst zijn in Nederland, en hun ouders al helemaal. En misschien kun je beter iets te luid waarschuwen voor Turkse knokploegen dan jezelf door hen laten verrassen. Het onderliggende argument is hier echter niet het onderwerp, maar de handelswijze: Schoof is bereid ministers en de Kamer onjuist of onvolledig voor te lichten als dat andere belangen beter dient. Dat opportunisme maakt hem onbetrouwbaar, onberekenbaar en in zekere zin ook oncontroleerbaar. Schoof doet bovendien niet aan fouten toegeven.

Misschien herinnert u zich inzake MH17 forensisch anatoom professor George Maat nog. Die gaf in 2015 een college waarin beelden van slachtoffers van de vliegramp aan studenten werden getoond, wat leidde tot een politieke overreactie en zijn verwijdering uit het onderzoeksteam. Maar later bleek dat toenmalig minister Ard van der Steur te snel en op grond van onvolledige informatie had gehandeld. Maat wilde eerherstel en moest daar hard voor strijden. Dick Schoof adviseerde de minister om géén excuses aan te bieden. Daarin schuilt de mentaliteit van het toeslagenschandaal.

‘Ik heb intensief met de heer Rutte samengewerkt en dan wordt zo iemand vanzelf ook een vorm van inspiratie, in de manier waarop hij dingen doet.’
- Dick Schoof op de vraag aan welke premier hij zelf inspiratie ontleent, persco 28 mei 2024

Zo gaan we van een premier die zijn sms’jes wiste (een ambtsmisdrijf!) naar een topambtenaar wiens berichten bij voorbaat al politiek gecureerd worden. Die gewend is om zowel in geheimhouding te opereren als politiek te manoeuvreren. Die het belang van de staat beschermt boven de reputatie van de burger. In wiens handelen, om wederom een parafrase van Wilders te lenen, de zon dus níet schijnt.

Misschien vindt Geert dat prima, want Schoof zwakte ook voor hem een keer een passage in een NCTV-rapport af, waarin aanvankelijk ‘vrij hard’ werd geoordeeld over ‘de mobiliserende rol van Wilders bij de anti-vluchtelingenacties’ in 2015, toen de PVV-leider met de hashtag #KomInVerzet reageerde op de Wir Schaffen Das-instroom. Hoewel ook is gebleken dat de NCTV tegen de eigen bevoegdheden in wel vaker klikte over de PVV en andere partijen, en daar was Wilders toen dat bekend werd in 2022 bepaald niet gelukkig mee: ‘Het is zeer onzuiver dat de NCTV die over beveiliging gaat, zich een oordeel aanmeet over de te beveiligen personen.’

…en dan het zoet

Fotoneuq door Coontje

Dit laatste voorbeeld over Wilders kun je van twee kanten bekijken: de hashtag van Wilders heeft nooit geleid tot grote onrusten en ook zonder het getwitter van de PVV’er was er onvrede, woede en verzet tegen de vluchtelingenstroom en de voornemens om meer azc’s te openen. Bovendien heeft Wilders nooit opgeroepen tot onwettige acties, laat staan geweld. Dus is het dan zo erg dat Schoof hem matste met het bijvijlen van een wat scherp alineaatje in een dreigingsmonitor?

Daarmee raken we aan een kritiek op handelingen van Schoof die - onder bepaalde omstandigheden - ook gunstig(er) kunnen worden uitgelegd: is een man die bereid is de randen van de wet op te zoeken niet juist waar sommige dossiers om vragen?

Ja, zo valt op te maken uit talloze positieve (online) reacties op zijn voordracht. Met een curriculum vitae waarop directeur van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid en baas van de AIVD prijkt, zien veel mensen in Deep State Dick een aangewezen persoon om hét grote dossier te gaan aanpakken: migratie, met in het kielzog daarvan integratie en de islamisering.

Polletje op AD.nl, kort na de bekendmaking van Schoof

Schoof was pas twee weken Nationaal Coördinator toen hij op 14 maart 2013 het dreigingsniveau verhoogde naar ‘substantieel’ vanwege een verhoogd risico op aanslagen. Het gaf zijn dienst meer vrijheden, maar laat ook zien dat Schoof weet in welke hoek het gevaar schuilt. Al jaren schrijft de NCTV dat ‘de grootste terroristische dreiging voor Nederland en de meeste andere Europese landen blijft voortkomen uit het jihadisme.’

‘De rechter moet soms wijken om een aanslag te voorkomen’, parafraseerde het AD op 4 september 2014 toen Dick Schoof zich uitliet over het afpakken van paspoorten van jihadisten met een dubbele nationaliteit. ‘Gerechtelijke procedures kosten veel tijd. In sommige gevallen moeten we dit snel doen om een potentiële aanslag te voorkomen’, verklaarde de NCTV tegen de krant. Veel eerder al, in 1999 toen Schoof net was benoemd tot nieuwe directeur van de IND, sprak hij zich al uit over het niet negeren van ‘onorthodoxe oplossingen’ om de toen al vastlopende papier- en proceduremolen van de asielopvang in beweging te krijgen. (In die jaren lag het generaal pardon op tafel, ook een ‘onorthodoxe oplossing’ waarover hij een opvatting keurig bij de politiek liet liggen - destijds bij staatssecretaris Job Cohen.)

Wanneer je deze mentaliteit en dergelijke uitspraken toepast op de huidige asielcrisis, waarover in het hoofdlijnenakkoord stevige voorstellen staan, kun je best wat hoop zien gloren. Het nieuwe kabinet wil verscherpte toelating, gelimiteerde toegang bij minder loketten tot recht(sbijstand) en de afschaffing van dwangsommen bij te laat besluiten. Allemaal zaken die wellicht de randen van de wet opzoeken, maar daarmee niet juridisch onhaalbaar hoeven zijn. In een recent interview met De Groene Amsterdammer zei Schoof al wat over het versnellen van juridische procedures bij asielaanvragers:

‘In de uitvoering moet het sneller. Neem de IND. Volgens onderzoek van de Rekenkamer zijn er nu drie keer zoveel manuren nodig om tot een IND-besluit te komen dan vijf of tien jaar geleden. Hoe komt dat? Niet doordat de organisatie zo ingewikkeld is geworden, maar doordat de zorgvuldigheidseisen veel hoger zijn en voor elke casus een uitzondering wordt aangebracht in de regelgeving. Waarom niet wat sneller besluiten? Men gaat toch in beroep.’
- Dick Schoof in de Groene, 6 maart 2024

Het interview bevat wel meer aardigheidjes. Vooral omdat de interviewer - ene Bas Mesters - nogal panisch lijkt over de verkiezingsuitslag, komt Schoof behoorlijk nuchter over:

Over het kwart van de kiezers dat op de PVV stemde zegt hij ook nog: ‘Denk niet dat het departement van Justitie dat kwart niet zou representeren. Dit is het ministerie van het grensvlak tussen repressie en preventie. Die zitten juist hier, vermoed ik.’ En op de vraag ‘Wat als de politiek tegen alle adviezen in toch ongrondwettelijke besluiten doorvoert?’ luidt het even zelfverzekerde als onbezorgde antwoord: ‘Dan strandt het gewoon bij de rechter of bij het Europees Hof. Onderschat de rechtsstatelijke instanties van ons land niet.’

Aan de ‘leiband van Wilders’ gaat hij sowieso niet lopen, zo verklaarde hij al in zijn persconferentie op dinsdag: ‘Ik word premier, dus ik herken me totaal niet in het beeld van een leiband van de heer Wilders’. In dat zinnetje scheen zijn in de media voorzichtig benoemde maar vermoedelijk in werkelijkheid wat nadrukkelijker aanwezige ijdelheid wel een beetje door (broer Nico, een D66’er: ‘Inhoudelijk in de belangstelling staan vindt hij wel mooi’). Wat misschien meer zorgen moet baren dan ‘s mans trots, is dat van Gerdi Verbeet tot Ed Nijpels de alleroudste Haagse garde zich opvallend verheugd toonde over Schoof.

Zuur of zoet - dat Nijpels zo blij is met een beroepsambtenaar als nieuwe premier suggereert in de eerste plaats misschien vooral dat er helemaal niks zal veranderen in het ouwe-jongens-krentenbrood van de politieke netwerkjes. En het herinnert er ook aan dat Wilders, de ouwe liberaal, al bijkans net zo lang bij het Haagse meubilair hoort als nieuwe minister-president Dick Schoof.