Gasbellen blazen over Nord Stream

Puzzelen met de stukjes die we wel hebben

Een fascinerend verhaal is het, de sabotage van Nord Stream. Bijna twee jaar na de onderwaterontploffingen is er een tamelijk coherent verhaal over de achtergrond en de verdachten, die (toch) uit Oekraïense hoek lijken te komen. Maar er missen nog veel stukken van de puzzel.

Dat het een vreemd verhaal blijft, komt mede omdat het narratief zo krom als een hoepel is: eerst werd Rusland breed beticht van deze schandalige daad maar nu blijkt dat het toch Oekraïne was, is het bij dezelfde mensen die naar het Kremlin wezen plotseling prima dat die pijpleidingen zijn gesloopt. Verwarrend. Maar hier zijn we.

Vorige week kwam Duitse Wall Street Journal-journalist Bojan Pancevski met een uitgebreide reconstructie, die verhaalt van een beschonken avond met Oekraïense zakenmensen die in mei 2022 een plan smeden en aan president Zelensky voorleggen, tot de semi-particuliere duikmissie die op 26 september 2022 een einde gemaakt zou hebben aan Russische gastoevoer naar Duitsland (en elders in Europa).

Dat Kiev belang had bij het vernielen van een fysieke energieconnectie tussen Moskou en Berlijn is niet raar. Het Nord Stream-project was al langer een punt van discussie omdat het Europa veel te afhankelijk zou maken van de grillen van Gazprom en (dus) het Kremlin. Ook het Nederlandse Gasunie heeft 9 procent aandeel in Nord Stream (1, niet in 2). Bovendien kosten de gasleidingen Oekraïne (en Polen) geld, omdat ze gasbaten mislopen die ze uit landtransport haalden.

Business Insider had in oktober 2021 een goede samenvatting over de handelswijze van Rusland, de behoefte van Europa en de ergernissen van onder meer Oekraïne, Polen en de Verenigde Staten, maar ook veel (linkse) politici in Duitsland. Deze onenigheid was mede de reden dat Nord Stream 2 nog niet in gebruik was: met name de Amerikanen probeerden het project te belemmeren en vertragen. Diverse politici verklaarden zich tegen Nord Stream en probeerden de aanleg te vertragen of ondermijnen. Zelfs de Duitse energiewaakhond lag dwars in november 2021.

Gasprijzen en de armoedeval

Nord Stream 1 pompte sinds 2011 Russisch gas naar Duitsland maar de (politieke) perikelen rond nummer 2 leidden al vóór de Russische inval in Oekraïne tot hogere gasprijzen in Europa. De (Nederlandse) prijzen piekten in de maand dat de pijpen zijn gesaboteerd en zijn sindsdien weliswaar gedaald, maar nooit meer onder het niveau van voor de inval gezakt. Nederland heeft zich - ondanks het 9 procent aandeel in Nord Stream 1 - nooit echt hardop beklaagd over de sabotage die onze energievoorziening onzekerder heeft gemaakt.

Bron: Overstappen.nl

Daar hebben we meteen een onderwerp van discussie: heeft onze bondgenoot Oekraïne, die wij met zo veel geld en middelen steunen, met de sabotage gezorgd voor een armoedeval in Europa door inflatie en stijgende energieprijzen? De Russen hebben in de aanloop naar de oorlog al voor prijsopdrijving gezorgd en de pijpen leverden op moment van sabotage geen gas, maar door de leverantie definitief onmogelijk te maken zullen de prijzen niet (sneller) gedaald zijn. Immers: de bredere leveringszekerheid van gas is abrupt afgenomen en dat zal de consumentenprijzen geen goed gedaan hebben.

‘In de nasleep van de explosie liepen de energieprijzen, die toch al aan het stijgen waren, steeds sneller op’, schreef de NOS vorige week. Onder de meest pro-Oekraïense reacties op internet wordt die bewering weggewuifd en toont men zich eerder verheugd dat de kwaadaardige Russen niet meer kunnen verdienen aan Europees gasverbruik.

Dat diverse landen waaronder Nederland in plaats daarvan nieuwe gascontracten hebben gesloten met het niet minder kwaadaardige Qatar (supporter en financier van Hamas en cynische slavenstaat die onze media chronisch manipuleert met nepnieuws uit hun staatdesinformatiefabriek Al-Jazeera), dat is dan kennelijk minder erg.

‘Qatar remains an important partner for the Netherlands and the EU in terms of energy supply, as emphasised by the recent LNG deal between QatarEnergy and Shell for the import of LNG through Rotterdam’

Diplomatiek statement van Nederland, 24 juni 2024

Shell heeft voor Nederland het langstlopende contract van allemaal gesloten: 27 jaar lang zal LNG uit Qatar naar Rotterdam worden verscheept. Hoeveel tunnels kunnen ze daarvan in Gaza financieren? Hoeveel Sinwars kunnen daarvan in luxe leven in Doha?

Ook de Verenigde Staten zijn een grotere leverancier geworden en profiteren daarmee dus van de vernieling van Europese infrastructuur. Sterker nog: in 2023 werd Amerika de grootste aardgasleverancier van de Europese Unie. Je zou kunnen denken dat de Yanks daarmee zelfs een motief hadden om de sabotage op z’n minst niet al te stellig te verhinderen.

Rusland geen dader meer, maar een terecht slachtoffer

Ook een frappante ontwikkeling: toen het Nord Stream-gas uit het zeewater omhoog borrelde, wezen de gretigste vingers meteen naar Rusland. Politici, duiders en ook de media zochten niet bepaald in andere hoeken. Toch was Moskou niet per definitie een logische verdachte, want waarom zou Poetin zijn eigen leiding, die hij weliswaar op dat moment gesloten hield, volledig willen vernielen? Liever hou je de optie open om een in gasnood verkerend Europa de hoofdprijs te laten betalen wanneer ze ondanks de oorlog en sancties toch aan je deur staan, bibberend van de kou. Los daarvan is eigen infra vernietigingen per definitie niet logisch, zelfs niet voor rare Russen.

Toch zat toenmalig D66 fractievoorzitter Jan Paternotte (uiteraard hij) razendsnel bij WNL om te suggereren dat de Russen achter de sabotage zitten. Hij is leep, hij zegt het niet letterlijk, maar de implicatie dat het de Russen waren doet hij zeker wel op een voorzet van de presentatrice. Hij nuanceert ook de opmerkingen van VNO-NCW’er Ingrid Thijssen niet wanneer die de vinger naar Moskou wijst - hij bouwt er juist op door:

Wie toentertijd twijfelde of Rusland achter de aanslag op onze energievoorziening zat zat, kreeg bovendien de wind van voren vanuit de hoek van D66 en vergelijkbare denkers (niet in de laatste plaats de media) die alle kritiek, vragen of fronsen per definitie als Kremlinpropaganda betitelden. Maar nu het toch niet de Russen waren, passen de vingerwijzers hun riedel moeiteloos aan, zoals Bina Ayar memoreerde in haar column deze week:

‘Als wordt beweerd dat Rusland niet achter het opblazen van de Nord Stream-gaspijpleiding zit, noem je dat nepnieuws. Als dat waar blijkt, keur je de actie alsnog goed.’

Columniste Bina Ayar in de Telegraaf

Desalniettemin was het vanaf dag 1 wel twijfelachtig of Moskou er achter zat. Niet alleen bedankte voormalig Europarlementariër en thans de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radek Sikorski (en tevens de man van havik Anne Appelbaum) de Amerikanen openlijk op Twitter, ook de Amerikanen zelf hebben jarenlang duidelijk gemaakt dat Nord Stream niet alleen niet hun meest geliefde gasleiding was, maar ook dat ze de leveranties konden stoppen.

Zo heeft Joe Biden kort voor de inval van Oekraïne onomwonden verklaard dat Russische militaire actie zou kunnen leiden tot het beëindigen van Nord Stream: ‘There will be no longer a Nord Stream 2, we will bring an end to it’, zei hij begin februari 2022. ‘I promise you, we will be able do that’, voegde hij er aan toe.

Bojan Pancevski, de auteur van de WSJ-reconstructie, verklaarde deze uitspraken van Biden eerder deze week in een podcast van UnHerd als een voorbeeld van sancties en niet als een aankondiging van fysieke sabotage, maar de manier waarop de Amerikaanse president zijn woorden kiest en uitspreekt, laten toch wat ruimte voor bredere interpretatie.

De woorden van Biden en het langere standpunt van de Amerikanen kunnen enkele maanden later sowieso bijgedragen hebben aan de Oekraïense plannen om zélf een einde aan de pijpleiding te maken. Immers, de Amerikanen suggereren sterk dat ze zo’n sabotage op z’n minst zouden gedogen. Het plan werd aan president Zelensky voorgelegd, die aanvankelijk instemde.

Maar toen in mei 2022 de Nederlandse MIVD lucht kreeg van de plannen - zo reconstrueert WSJ - en onze militaire inlichtingendienst de Amerikaanse CIA inseinde, die op hun beurt weer de Duitsers waarschuwden, trok Zelensky toch zijn handen er vanaf. Althans, dat is wat wij geacht worden te geloven nu. Pancevski vertelt bij UnHerd dat Nord Stream áchteraf een heel groot ding is geworden maar dat de Oekraïners in die vroege fase van de oorlog talloze plannen en voornemens hadden om de Russen pijn te doen en dat dit er slechts eentje van was. No big deal, is de boodschap min of meer.

De Duitsers lijken daar enigszins mee in te stemmen, want de grootste naoorlogse aanslag op hun infrastructuur is nooit echt met donderende verontwaardiging onthaald. Dit terwijl de Duitsers, volgens WSJ, nu alleen al aan alternatieve gasopslag een half miljard per jaar kwijt zijn. Wel is de blaam voor de sabotage nu helder neergelegd, met arrestatiebevelen voor onder andere (en niet zonder ironie) ene “Wolodymyr Z.”, een Oekraïner.

Van de crew van de Andromeda, het zeiljacht dat voor de sabotage zou zijn gebruikt, woont tenminste één bemanningslid in Warschau. Donald Tusk, voormalig EU-bobo en nu (opnieuw) premier van Polen, was echter tamelijk direct in zijn weigering om aan arrestaties mee te werken: hij twitterde een paar dagen geleden dat iedereen die initiatief nam of investeerde in Nord Stream 1 en 2 beter zelf excuses kan maken en z’n mond mag houden. De Poolse openbaar aanklager stuurde een brief aan Duitsland dat de verdachte het land al verlaten heeft. Of ze nog wel z’n huis moesten doorzoeken, vroegen ze er poeslief bij. Ook in Polen lijken weinig mensen rouwig om de sabotage.

Bron: Donald Tusk op X

Dat brengt ons bij de schuldvraag en de gevolgen. Pancevski denkt dat helemaal niemand vervolgd zal worden, en dat in Oekraïne eerder medailles zullen worden uitgereikt dan straffen worden opgelegd.

Dat neemt niet weg dat president Zelensky wel in verlegenheid is gebracht en dat de openbaring van het verhaal (behalve Rusland vrijpleiten) toch ook een deuk kan slaan in de Europese sympathie voor de Oekraïense strijd, waarover sowieso behoorlijke verdeeldheid bestaat. Niet omdat er zo veel vermeende Poetinvriendjes zijn (hoewel die ook heus bestaan en zich graag roeren), maar omdat veel mensen niet onverdeeld overtuigd zijn dat Amerika en de EU geen aandeel gehad hebben in de escalatie met Rusland in een conflict dat al meer dan tien jaar terug is begonnen en waarin velen zich nog goed heugen hoe Hans van Baalen en Guy Verhofstadt op de Maidan het symbool werden van Europese stokerij, in een land waarin ook Amerika veel belangen heeft. De zoon van Joe Biden, de welbekende junkie Hunter, werkte bijvoorbeeld voor Oekraïens energiebedrijf Burisma en vanuit die rol drong hij bij de Amerikaanse overheid aan op assistentie bij energieprojecten. Geen complot, het stond vorige week in de New York Times.

Een bijzonder rijke bodem

Oekraïne is een proxy voor geopolitieke belangen. Het bovengrondse graan en het ondergrondse kobalt in het meest betwiste oosten van Oekraïne en de gasbellen onder de Zwarte Zee zijn gewilde grondstoffen. En er zit nog veel meer: titanium, ijzer, nikkel, lithium, enorm veel steenkool - Oekraïne is ‘a potential superpower in the production of critical industrial metals’ met een waarde van triljoenen dollars. Geen wonder dat de Russen een vaag verhaal over historisch revisionisme over een niet-bestaande Oekraïense identiteit verzinnen om te kunnen gaan graven bij de buren. En geen wonder dat onze kant van het conflict zo gretig investeert in de oorlog. Dat enthousiasme was beduidend minder toen de Russen zich in Georgië en Tsjetsjenië van hun lelijkste kant lieten zien.

Maar het is wel van twee kanten lelijk, opportunistisch en cynisch.

Cynisch opportunisme is een conclusie die over de meeste oorlogen getrokken kan worden maar niet vaak strekt dat verwijt tot het Torentje, waar Mark Rutte en kornuiten ook in mei 2022 al geweten moeten hebben, via hun eigen MIVD, wat Kiev van plan was met Nord Stream. En ook Rutte zal vast tegen zijn vriend in Kiev gezegd hebben dat hij geen schade aan onze gasbuizen wil (waar Nederland dus 9 procent belang in heeft), maar hij wist net zo goed wie er achter zat toen het in september tóch gebeurde (en vervolgens zweeg hij in alle talen).

Al die tijd lieten de premier, de Paternottes en vele anderen het gebeuren dat iemand die het waarschijnlijk niet gedaan heeft, toch openlijk beticht werd om de bondgenoot met de goede grondstoffen uit de wind te houden. Bovendien moest Mark nog een NAVO-baantje veilig stellen en de relatie met Kiev (en de militaire investeringen in Oekraïne) waren een spil in die sollicitatieprocedure.

Bovendien: iedereen die twijfelde of Rusland onze gasvoering zelf had ondermijnd, werd (en wordt) toch voor Poetinvriendje uitgemaakt. De enigen die dat oprecht niet zo erg vinden, zijn de daadwerkelijke Poetinvriendjes. Andere mensen houden eerder en liever hun mond. Ook omdat ook zij, net als bijna ieder ander, niet zeker weten hoe het zit en wat er precies gebeurd is. En je duidelijk niemand op z’n blauwe ogen kunt vertrouwen, en zeker niet op z’n snelle conclusies.

Ondermijning van je eigen oorlogspad

Toch is het de vraag of je in deze tijden van open internet en vrije informatiegaring nog met zulke politieke schmier wegkomt. Niemand zal Ruttes NAVO-positie nu komen afpakken na Nord Stream want in zijn kringen is niemand rouwig om die gasbuizen. Behalve de PVV, die wil weten of Nederland instemde met de sabotage, en een terughoudend NSC heeft überhaupt niemand in de Kamer veel interesse in opheldering laten blijken. Paternotte, die eerst naar de Russen wees, is nu vooral blij dat de pijpen stuk zijn. Zo wint hij, in ieder geval in zijn eigen hoofd, toch maar mooi twee keer.

Het kan Den Haag domweg niet zo veel schelen dat een bondgenoot stiekem onze spullen sloopt en de energievoorziening daarmee onzeker (en dus duurder) wordt. Escalated commitment, heet dat zowel in politicologenjargon als in militaire retoriek: te toegewijd aan de Oekraïense zaak om over negatieve ‘bijzaken’ als een paar pijpleidingen te gaan mopperen.

Voorzichtige formulering want voor je het weet ben je een Poetinvriendje - via X

Maar de omstandigheden die nu aan het licht komen hebben wel degelijk een ondermijnend effect op de geloofwaardigheid van onze eigen instituties. Niet in het minst omdat degenen die zich vanaf het begin kritischer toonden, werden weggezet als halve medeplichtigen aan de mores van Moskou. Maar ook omdat de oorlog in Oekraïne helemaal niet zo populair is bij doodnormale West-Europeanen. Het is een elite-oorlog, om elite-fiches, die met tegenzin worden betaald via de gasrekening van gewone burgers.

Het punt waar we dus nu zijn, is dat we min of meer weten (door het verhaal van WSJ en de Duitse arrestatiebevelen) in welke hoek we de daders moeten zoeken. We weten dat sowieso Nederland, de Amerikanen en de Duitsers wisten van het sabotageplan, en dat Zelensky het (in ieder geval in eerste instantie) goedkeurde. We weten niet hoe groot de betrokkenheid van de bondgenoten uiteindelijk was en of de actie wel echt particulier gefinancierd was. We weten wel dat bondgenootschap een rekbaar begrip is, en soms eenrichtingsverkeer, maar dat onze eigen leiders het niet in het belang van hun eigen bevolking achten om daar eerlijk(er) over te zijn, noch om er gevolgen voor de steun aan te verbinden.

Behalve Duitsland. Dat halveert in de begroting voor volgend jaar z’n militaire investeringen in Oekraïne. Dat is een nieuw puzzelstukje voor het hoofdstuk na Nord Stream: waarom is president Zelensky beschadigd door de opsporings- en inlichtingendiensten die deze reconstructie mede mogelijk gemaakt hebben, en richting een bepaald narratief hebben gestuurd?

En: is de zich sluitende Duitse beurs een voorteken dat Europa misschien toch het einde van z’n voorzieningen heeft bereikt? De munitieopslagen zijn leeg, het materieel tot het uiterste gerekt, begint de militaire kortademigheid zich af te tekenen op een continent dat zich iets te lichtzinnig aan het einde van de geschiedenis waande?

Oekraïne rukt op in Rusland, maar Europa maakt ogenschijnlijk terugtrekkende bewegingen uit Oekraïne.

Hier tot slot de (nuchtere) UnHerd-podcast met Bojan Pancevski en daaronder het Revu-cursiefje van deze week over de vragen die rond Nord Stream blijven bestaan.

N.b. het artikel van Seymour Hersh uit februari 2023, waarin hij verklaart dat Amerika de Nord Stream-pijpen saboteerde, laten we buiten beschouwing. Het was een weinig aannemelijk verhaal dat door diverse bronnen in twijfel wordt getrokken.

De sabotage die niemand wat kan schelen

Het is een machtig verhaal van de Wall Street Journal, waarin uiteengezet wordt hoe enkele Oekraïeners in de kroeg besloten om onderwatergasleidingen Nord Stream 1 & 2 te saboteren. Met een klein zeiljacht, duikers en explosieven lukte het hen in september 2022 de gastoevoer van Rusland naar West-Europa op te blazen.

Wat klopt er van het uitgebreide verhaal, dat leunt op informatie van inlichtingendiensten, bronnen in diverse landen en directe betrokkenen?

In deze tijden van oorlog en desinformatie, zo ervaar ik het zelf, begint de ondermijning van het vertrouwen op alle fronten een rol te spelen.

En waarom zou er geen twijfel kunnen zijn? Een mij bekende expert op het gebied van militaire inlichtingendiensten opperde dat het verhaal leest als een door zo’n dienst bij de media ingestoken vertelling. Die niet helemaal onjuist is, maar die een ander doel dient dan de publieke waarheid te vertellen. Maar welk doel?

Online, meer twijfel. Een ervaren zeiler op X stelt vragen bij de gebruikte boot: een 15 meter zeiljacht voor zes personen, met duikspullen en bommen, kan niet voor anker boven de Nord Stream buizen, die liggen op plekken waar het water tachtig tot honderd meter diep is.

Het scheepje kan in woelig water niet op de motor positie houden - iets dat van groot belang is voor degenen die het gevaarlijk diepe duikwerk deden. Zo’n duik vereist bovendien urenlange decompressie, hoe verzorg je die op zo’n zeiljacht?

De manier waarop andere media het verhaal overnemen, toont ook ruimte voor interpretatie: de Volkskrant en De Telegraaf erkennen dat president Zelensky van Oekraïne goedkeuring gaf aan het plan, maar de NOS legt het uit alsof hij de actie verboden had.

Inlichtingendiensten spelen eveneens een rol: de Nederlandse MIVD ontdekte het complot, waarna de CIA een waarschuwing aan Kiev gaf om de sabotage niet uit te voeren. Het gebeurde toch, maar zowel Nederland als vooral de Verenigde Staten hebben in deze vertelling tenminste schone handen. Dit terwijl president Biden in februari 2022, vlak voor de Russische invasie van Oekraïne, had verklaard dat Amerika in staat was om de pijplijn te beëindigen als Poetin zijn buurland zou binnenvallen.

En dan is er het publieke onthaal. De WSJ-vertelling gaat in op de energiecrisis die door de sabotage werd verhevigd. Toegewijde Oekraïne-supporters wuiven dat weg, critici zien er de bevestiging in dat het corrupte Kiev de Europese armoedeval heeft verergerd.

Maar welke rol Kiev werkelijk had, blijft onduidelijk. Of Amerika (en Nederland, Duitsland en Polen) wisten wat er precies stond te gebeuren, blijft eveneens vaag. Maar het was geen piratenactie — daarvoor waren te veel landen en diensten op de hoogte.

Eigenlijk doet de reconstructie maar één ding: Rusland vrijpleiten. Maar dat, mompel ik sarcastisch, is toch per definitie desinformatie tegenwoordig?

Deze column verscheen in Nieuwe Revu 34 - 2024