Over antisemitisme (en Thomas Erdbrink)

De heksenjacht die maar niet ophoudt

Antisemitisme is niet alleen een veelkoppig monster, het is ook een golfbeweging in de tijd. Iedere keer als het oplaait, ontstaat de hoop dat het deze keer wordt gezien, besproken, begrepen en beteugeld. Maar dat gebeurt steeds niet, want de schuld kaatst steeds weer terug op het slachtoffer.

Deze gedachte kwam in me op vanwege de uitspraken van Thomas ‘onze man in Teheran’ Erdbrink. Hij beweerde in nieuwe NPO-talkshow Bar Laat op maandagavond 26 augustus dat Israël een en ander toch wel een beetje aan zichzelf te danken heeft. Zijn woorden leiden me terug naar een gesprek dat ik een paar dagen eerder had met een Joodse vriendin.

Daarin bespraken we de lichtzinnigheid waarmee ikzelf jaren terug op Twitter en bij GeenStijl soms de draak stak met de omgang met het heiligste der huisjes: de historie van de Holocaust. In een eerdere nieuwsbrief, getiteld Het Nederlandse Holocaustmuseum, een levende tentoonstelling (11 maart 2024) heb ik al eens uiteengezet waar die behoefte vandaan kwam.

Daarin beschrijf ik hoe het dwepen met leed door het Nederlandse naoorlogse verzet altijd iets potsierlijks heeft gehad, en hoe dat heeft afgegeven op de joodse herdenkingscultuur: ‘Zodra emotie pathetiek wordt en herinneringen tot sentimentalisme versmelten, maakt het heilige huisje zich wat mij betreft bereid om een portie scherts te ontvangen’.

Mijn gespreksgenote was het me me eens dat we een periode hebben geleefd waarin het kón, of althans: waarin men kon denken dat het kon, de draak te steken met ceremonie en ritueel, omdat van een serieuze dreiging van antisemitisme immers geen sprake meer leek.

Het is me inmiddels wel duidelijk dat je met het uiten van sarcasme over herdenkingsrituelen in ieder geval geen antisemitisme naar het verleden verwijst.

Sinds 7 oktober hebben we gezien dat je wat Jodenhaat betreft altijd te vroeg juicht. Niet door de daden van Hamas, de dreiging van Hezbollah of de retoriek uit Iran. Maar door de wereldwijde reacties, ook in het Westen, op deze pogrom. Wordt het niet openlijk beleden, dan is het toch op z’n minst een ongesubstantieerde achterdocht die geuit wordt door de gecorrumpeerde VN. Politici en parlementen. Of de Europese Unie. In media en aan universiteiten. Binnen culturele sectoren. Zelfs door klimaatactivisten en queers, twee sociale groepen die in Gaza weinig vrijheid zouden kennen.

Hassnae Bouzza, via Wierd

Deze contemporaine kwestie is op deze plek al herhaaldelijk beschreven. Ditmaal tracht ik uit te zoomen op een bredere historische golfbeweging, die niet te dempen lijkt. Antisemitisme is een onuitroeibaar kwaad dat steeds weer actuele gronden vindt om zich te doen gelden, edoch niet behandeld lijkt te kunnen worden als een achterhaald idee en daarom nooit tot relikwie uit de verleden tijd wordt gemaakt.

De hoop dat dit ooit wel gebeurt, leeft al heel lang als uitgestelde teleurstelling. Zo las ik een passage uit De Kroniek der Jodenvervolging (1950) van Abel Herzberg, een overlevende van Bergen-Belsen.

Herzberg hoopte dat met de tijd de interesse in de motieven van de Jodenvervolgers nog zou komen, en in de plaats zou komen van het gesprek over de vraag wat de Joden zo verkeerd gedaan (zouden) hebben. Die omslag zou kunnen helpen een einde aan antisemitisme te maken.

Immers, schreef Herzberg, de heksenjachten vinden we toch ook niet interessant meer? Daarover interesseren ons nog slechts ‘de motieven, de voorstelling, de angsten van de vervolger’. Zo niet bij de jodenvervolging, want hij lijkt te impliceren dat men vlak na de oorlog toch nog bezig was met de vraag welke schuld de Jood zelf aan zijn vervolging had gehad, in plaats van puur te richten op de motieven van de vervolgers.

‘Misschien staan wij tegenover het anti-semietisme nog niet op die afstand. Wij zitten er allen - actief of passief, positief of negatief - nog midden in. Maar op het ogenblik reeds zal het duidelijk zijn, dat in de wilde onbeheerste en onbegrensde Jodenvervolging, die Hitler ontketend heeft, ook in Nederland, waar hij met dit alles slechts vijandschap kon oogsten, niet, zoals de vervolgers wilden, de Jood, maar zijzelf van belang waren. Wat waren hun motieven, hun voorstellingen, hun angsten? Wat hebben zij beoogd? Hoe konden zij de vervolging tot grondslag maken van een politiek, die hen naar logische berekening, en naar zij bij ervaring zagen, slechts nadeel brengen kon?’

— Abel Herzberg, De Kroniek der Jodenvervolging (1950)

De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust is uit en te na beschreven en ook al zijn er antwoorden door Herzberg geformuleerd, hebben zij nooit het bereik gevonden om Jodenvervolging tot een achterhaalde heksenjacht te kunnen reduceren.

Ook nu, bijna 70 jaar later, lijken we toch nog steeds bezig zijn met de schuld die Joden zelf aan hun vervolging zouden hebben gehad - neem bijvoorbeeld de thans vanwege de NPO-verfilming ook weer actuele fixatie met de Joodse Raad.

De huidige storm waarin Israël als natie en de Joden als volk zich bevinden, laat zien dat het niet is gelukt de bloedsprookjes over de Joden of de demonische machten die aan het Joodse volk worden toegeschreven zodanig te ontkrachten dat we het nu vooral over ‘de motieven, de voorstelling, de angsten van de vervolger’ hebben. Nog steeds wanneer Joden worden aangevallen, richt de vraag zich op wat de Joden misdaan hebben.

Ook het zogenaamde ‘anti-zionisme’ waarin het antisemitisme zich vandaag de dag tracht te verhullen, is reeds lang geleden doorzien. Bijvoorbeeld door Gerard Reve, zo memoreerde Bart Jan Spruyt op 30 maart in een bijdrage aan Wynia’s Week:

Gerard Reve schreef in een brief aan Simon Carmiggelt op 20 oktober 1971: ‘Let maar op, wat de hetzers zullen schreeuwen! Het antisemitisme is weer erg in de mode. Dat heet nu heel zedig “anti-zionisme”.’

Het is dus een golfbeweging, dat antisemitisme. En deze keer, in de huidige tijd, zijn wij degenen die zien hoe het oplaait, wederom zonder dat veel mensen, instanties en organisaties er iemand anders dan de Joden zelf verantwoordelijk voor houden.

Dat brengt de golf bij de eerste uitzending van Bar Laat, maandagavond, waar Thomas Erdbrink iets zei over de situatie in Israël dat door de social media-redacteur van BNNVARA belangwekkend genoeg geacht werd om los te knippen voor sociale media.

Ik wil Erdbrink echt niet expliciet van antisemitisme betichten, maar ook hij legde live en onweersproken op de NPO het verband tussen de aanhoudende raketaanvallen op Israël en de respons van de Joodse staat als een verantwoordelijkheidsvraag voor Israël, niet als een door genocidale driften gestuurde aanval door waanzinnige institutionele antisemieten.

Hij wilde kennelijk zijn Perzische privileges niet verspelen, dus hield hij zich keurig aan zijn mandaat als de Witte Zevenvinker van Verkeersbureau Teheran. Hij noemde het voornemen van Hezbollah om duizenden raketten af te vuren ‘een reactie op de zoveelste aanslag gepleegd door Israël op leiders van Hezbollah’.

Hij bagatelliseerde de geplande grootscheepse aanval van afgelopen weekend door die terreurbeweging (‘Wat hebben ze nou helemaal gedaan? Ze hebben driehonderd Katyusha-raketten afgevuurd, nou die haal je bij wijze van spreken bij een loodgieter in Vlaardingen’) en daarna deed hij precies waarvan Abel Hertzberg in 1950 juist hoopte dat de tijd dit narratief de nek om zou draaien: het doelwit betichten van een eigen schuld:

‘Hoe bekijken we de wereld, zien we altijd maar Israël als het goede land en Iraniërs als de slechte? […] Wat je ziet in werkelijkheid is dat Hezbollah en de Iraniërs zich inhouden en Israël doet aan uitdagen, uitdagen, uitdagen’

— Thomas Erdbrink, NPO Bar Laat, 26 augustus 2024

De Israëlische luchtmacht voerde afgelopen weekend succesvolle luchtaanvallen uit op lanceerinstallaties van Hezbollah, waardoor ze ‘slechts’ 300 raketten konden afvuren. Ze raakten alleen een kippenhok, maar je kan Israël toch echt niet verwijten dat ze beter zijn in militaire exercities dan hun vijanden.

Hezbollah lanceerde zevenduizend raketten sinds 7 oktober, waardoor een kleine honderdduizend Israëli’s vluchteling in eigen land zijn. Waar een maand aan Russische barrages op Oekraïne het tot pushmelding schoppen bij de Volkskrant, werden op de NPO de dagelijkse beschietingen vanuit Libanon alwéér kleiner gemaakt en tot ‘uitdagen, uitdagen, uitdagen’ door Israël zelf bestempeld.

Pushmelding Volkskrant, dinsdag 27 augustus

Waar de hoop van Abel Herzberg op een nieuw narratief nog altijd niet vervuld is en zelfs het sarcasme van snarky Gen X’ers nog te vroeg komt, zorgt Israël wel beter voor zichzelf dan anderen ooit voor de Joden hebben gedaan. Vandaag heeft de IDF gijzelaar Qaid Farhan Alkad - een Arabische Bedoeïen - bevrijd uit Gaza (meer beelden in de X-tijdlijn van Joop Soesan).

Om de Joodse vastberadenheid in het schrijven van de eigen geschiedenis compleet te maken: de eerder bevrijde Noa Argamani is te zien in beelden van een feest dat ze organiseerde om het leven te vieren.

Je moet, zeker als Jood, in de eerste plaats je eigen geschiedenis schrijven.