De formatie viert geen Valentijnsdag
Niemand wil de rekening van deze date oppakken
Drie partijen en de informateur tonen zich hoopvol over een vervolg van de formatie, de vierde partij wil er niets van weten en implodeert in de peilingen.
Hedenmorgen debatteert de Kamer over het eindverslag van de informateur, de acht kantjes die Ronald Plasterk maandag aan de Kamer stuurde. Frans Timmermans en Rob Jetten lopen zich al wekenlang en met veel poeha warm lauw voor dit treffen, dat desgewenst vanaf 10u15 via Debat Direct te volgen is.
Plasterk toonde zich maandag in zijn verslag onredelijk optimistisch. Zelfs het weglopen van Pieter Omtzigt hoeft volgens hem geen belemmering te zijn bij het bereiken van overeenstemming die nodig is om tot een kabinet te komen, maar als je de zes punten van advies voor de volgende ronde leest die Plasterk voor zijn opvolger heeft opgesteld, lees ik maar één concreet resultaat: de vier informerende partijen zijn het eens geworden dat Nederland een Grondwet heeft…
‘Meerderheidskabinet geen optie’
In het eindverslag vind ik enige bevestiging van mijn eerdere vaststelling, namelijk dat deze onbeholpen paringsdans de indruk wekte dat enkele partijen meer op zoek waren naar een weg úit deze formatie dan om geketend te worden in een coalitie met Wilders. Het geheel proeft alsof niemand elkaar vertrouwt, niemand elkaar aardig vindt en vooral niemand zijn lot wil verbinden aan het falen van anderen, waarbij de argwaan uiteindelijk vooral bij Pieter Omtzigt tot paniek leidde. Met name bij VVD en NSC is het vertrouwen niet groter dan maximaal een gedoogrol.
Plasterk merkt daar droogjes over op dat “niet iedereen een kabinet slechts kan gedogen”. Maar zelfs dat is voor NSC al te veel gevraagd: de partij van Omtzigt noemt een meerderheidskabinet “geen optie” en verklaart tegen het optimistische verslag van Plasterk in dat de “rechtsstatelijke afstand met de PVV te groot” is. Wel is NSC bereid een minderheidskabinet van PVV, VVD en BBB steun te geven, of een breed extraparlementair kabinet “constructief tegemoet te treden”.
Of de kiezer daar genoegen mee neemt, is twijfelachtig: in de meest recente peiling van Maurice de Hond klimt de PVV verder naar 52 virtuele blauwe stoeltjes terwijl NSC daalt naar 11. Ook het getalm van Dilan Yesilgöz is niet lekker gevallen bij het electoraat, dat een verlies van 11 zetels projecteert en de VVD daarmee op 13 zet.
Peilingen, palingen, maar verderop in dit Nieuwsbriefje toch een theorie over deze vrije val van partijen in een verder relatief stabiele peiling.
Een on-Hollands huishoudboekje
Omtzigt liep weg van de formatie toen hij de (geschatte, verwachte) financiële tegenvallers op de Rijksbegroting voor de komende jaren onder ogen kreeg. In de NSC-reactie op het eindverslag schrijft de partij als verklaring voor die abrupte vlucht naar Enschede dat “de gang van zaken rond het verstrekken van informatie over financiële tegenvallers ons vertrouwen in het proces geen goed gedaan [heeft]”, hoewel niemand anders - Plasterk noch de drie andere partijen - zich in dat beeld lijkt te herkennen. De theorie dat we te maken hebben met een oververmoeide Omtzigt die meer van zichzelf vraagt dan hij aankan, las u hier al eerder. Het bericht dat er beveiligers bij de fractiekamer staan om media te weren, neemt die zorg niet weg.
Inhoudelijk schrijft NSC dat “wij de afstand tussen politieke wensen en de financiële realiteit (nog) te groot [vinden].” Dat klinkt al meer ter zake maar gaat over de onkunde en onwetendheid (en mogelijke onverschilligheid) van PVV en BBB ten aanzien van ‘wat kosten onze plannen eigenlijk en kunnen we dat wel betalen?’ Het gaat expliciet niet over het financiële plaatje dat de diverse ministeries op verzoek van Omtzigt hebben opgesteld, en waarvan hij zo geschrokken leek.
Ik heb de financiële bijlagen zelf doorgebladerd, zodat u het niet hoeft te doen. (Sorry, dat was de innerlijke Olaf Koens in mij - u kunt uiteraard ook zelf de brondata bekijken.) Dat huishoudboekje vol achterstallig onderhoud, voorspelbare vastlopers en door juridisch (klimaat-) activisme oplopende kosten leest als een ondankbare taak van puinruimen met poen - geld dat er niet altijd is.
Een slecht gerund land runnen kost heel veel geld
NSC had via Plasterk een verzoek ingediend bij alle ministeries om alle verwachte tegenvallers van 500 miljoen euro of meer in een Excelletje te gieten. Dat is een bijlage van 87 kantjes waarin de sussende het-komt-wel-goed-woordjes uit het formatieverslag van Ome Roon een ander, prijzig perspectief krijgen.
In diverse commentaren valt te horen dat de meeste cijfers al met de Kamer gedeeld waren, dus openbaar beschikbaar, maar dat wil niet zeggen dat ze daarmee ook algemeen bekend zijn. NRC noemde de gigantische bedragen (opgeteld 174 miljard euro) “nietszeggend” omdat ze niet zijn uitgewerkt, en reduceerde de structurele tegenvallers (zo’n 23 miljard) tot een gat in de begroting “waar een ambtelijke adviesgroep vorig najaar al voor waarschuwde”. Maar als executive summary zoals in de bijlagen van de formatie krijgt dat begrotingsgat diepte in een opsomming die ieder zuinig Hollandsch mensch in milde paniek naar parelketting en portemonnaie doet grijpen. Een land runnen kost geld en een slecht gerund land nog veel meer.
Zomaar een greep uit de ‘nietszeggende’ kostenposten van enkele ministeries:
Het wegwerken van het woningtekort drukt zwaar op de begroting en ook woningcorporaties in de huursector komen tot 2030 vijf miljard tekort. Gemeenten en provincies hebben miljarden nodig om geoormerkte maar nog niet gevulde fondsen te te vullen en de gleufhoeden van de AIVD hebben meer middelen nodig tegen islamitische terreurdreiging, de expansiedriften van Rusland en China en vanwege “het gewelddadige conflict in Gaza” - we mogen alleen niet weten hoe veel. Het is tevens van een prachtige prozaïsche symboliek dat de tegenvallende prijskaartjes van de letterlijke verbouwing van het hart van de democratie staatsgeheim zijn verklaard in de formatiestukken:
Justitie en Veiligheid beschrijft stijgende kosten voor de asielopvang door het COA van 1,5 miljard euro in 2024 tot bijna 4 miljard in 2028. Dat is zonder de opvang van ontheemde Oekraïeners, waar ongeveer 3 miljard per jaar voor begroot is tot 2028. Ook verwacht het IND per jaar zo’n 50 miljoen aan dwangsommen uit te moeten keren aan asielzoekers van wie de aanvragen niet tijdig afgehandeld zijn.
Niet dat de rest van het volk niets nodig heeft: VWS schrijft dat de post WW-uitkeringen cumulatief met 700 miljoen euro naar boven wordt bijgesteld over de periode 2024-2028. Jeugdzorg wordt 2 miljard duurder in diezelfde periode.
‘s Lands infrastructuur kent ook de nodige begrotingsgaten. Het spoornetwerk heeft tot 2030 zo’n 2,5 tot 3 miljard nodig en voor de periode daarna 4,2 miljard. Voor ‘instandhouding RWS’ staat 7 miljard begroot en het Zuidasdok heeft 800 miljoen nodig, maar de getallen achter de werken aan de A27, de Afsluitdijk en het Getij Grevelingen in de doorlopende kolom “onvermijdelijke tegenvallers” zijn weggelakt. Zelfs gepauzeerde projecten tellen op tot een tegenvaller van ruim 4 miljard.
Energievoorziening en de kosten van vervuiling brengen ook voorspelbaar hoge kosten met zich mee. Windparken op zee en de infrastructuur daaromheen: duur. Stikstofuitstoot van Tata Steel omlaag brengen: duur. Kerncentrales bouwen: duur. Voor niets gaat de zon op, maar ja: het stroomnetwerk vernieuwen en verduurzamen voor zonnekracht en teruglevering is, u raadt het al: duur. De kosten van GasTerra en de Groninger gasschade mogen we niet weten.
Het ministerie van Landbouw begroot een half miljard onvoorzien voor een “Global Diversity Framework”, wat dat ook wezen moge, en vreest een breed geschatte kostenpost van 10 tot 15 miljard (!) tussen 2024 en 2028 naar aanleiding van een Greenpeace-rechtszaak over stikstofbelasting: als de Staat verliest, moeten dermate snel maatregelen genomen worden om stikstof terug te dringen dat er gigantische extra kosten(posten) zullen ontstaan.
Enfin, iedereen die graag een scherp oog op zijn eigen huishoudboekje houdt, kan zich verlekkeren aan de horrorscenario’s die op verzoek van Omtzigt zijn opgesteld en waarna hij zelf in gillende paniek de formatietafel verliet.
Maar hoe nu verder?
De NSC-stem was een Laatste Kans-Keuze
Het Kamerdebat over het verslag zal wel veel dik hout en planken worden, over verantwoordelijkheid nemen en weglopen als het moeilijk wordt enerzijds maar het verwijt dat niemand überhaupt met de PVV zou moeten willen regeren anderzijds. Je kon blaaskaak Timmermans al hoog van zijn toren horen blazen, geflankeerd door het viooltje van Rob Jetten, die de bekende valse noten over populisme, racisme en Poetinvriendschap ook vandaag vast niet zullen schuwen.
Ketelmuziek waar iedereen al lang genoeg van heeft. Dat brengt me bij mijn eigen theorie. Op 22 november werd de PVV de grootste, een verrassing voor vriend en vijand. Ze werden zo groot, dat alle sociale schroom in een keer wegviel. Een stem op Geert Wilders’ doorgewinterde anti-establishmentspartij uitbrengen, is iets waar iedere vierde kiezer voor heeft gekozen. Sindsdien is de PVV alleen maar geklommen in de peilingen en blijkt uit alle kiezersonderzoeken dat een ruime meerderheid vóór een regeringscoalitie met of rond Wilders is.
Ook na de formatiebreuk (die er volgens Plasterk niet is maar wie houdt hij voor de gek?) peilt De Hond nog 64 procent wenselijkheid voor een PVV/BBB/NSC/VVD-coalitie. Vooral de twijfelende partijen betalen de prijs voor hun onwil: NSC zakt van 20 naar 11, VVD van 24 naar 13. Niet dat links hiervan profiteert, want driekwart van dat verlies staat bijgeboekt bij de PVV.
Dus ondanks het sneren en kissebissen via X, ondanks de veelbesproken ongrondwettigheid van sommige PVV-plannen en ondanks het intrekken van enkele scherpe wetsvoorstellen door Wilders, zelfs ondanks de lange lijst nieuwe, onervaren namen op de kieslijst van de PVV (die minder namen telde dan de partij nu peilt), loopt de kiezer eerder weg bij zijn gesprekspartners dan bij Geert zelf. Ditmaal krijgt Wilders niet de schuld, maar wel steeds meer bijval.
Andersom werd Yesilgöz meteen na de verkiezingen al bekritiseerd om haar veel te snelle ‘we gaan niet regeren’-standpunt en Omtzigt ligt inmiddels zwaar onder vuur. Dat suggereert ten aanzien van de VVD dat hun kiezers eindelijk boter bij de vis willen ten aanzien van het al zo lang beloofde strengere asielbeleid. Bij Omtzigt meen ik dat de vluchtstrook afloopt: veel kiezers vonden bij NSC een uitwijkmogelijkheid die niet heel links, geen bestaande kartelpartij en wel een belofte tegen de oude bestuurscultuur is. Maar nu de hoofdrijbaan door de PVV gevuld wordt, sturen mensen net zo makkelijk weer weg bij Omtzigt en zijn deels onhandige, deels onverklaarbare politieke spelletjes.
De kiezer wil misschien niet eens per se over rechts, die wil rechtdoor en vlug een beetje, om de lange, vervelende, dure en steeds leugenachtiger geworden Rutte-jaren zo snel mogelijk achter zich te laten. De hoop op betere tijden achterna, zelfs als dat betekent dat je een partij moet volgen die het liefst de tijd een beetje zou terugdraaien.
En Plasterk? Die zal het verder een zorg wezen hoe dat moet gebeuren. Hij heeft zijn werk goed gedaan, blijkt uit zijn eigen verslag; het is nu aan een opvolger om zijn prachtig opgeboende formatievehikel uit de modder te houden. Hijzelf is klaar: “Ik ben nu toegetreden tot het forum van oud-informateurs”, tikte hij tegen de hoed - en weg is-ie weer.
UPDATE: De daling zet door - I&O Research peilt nog maar 9 zetels voor NSC.
Een formalistische en verhullende beschrijving door Plasterk. Waar het op neerkomt is dat de andere partijen niet geassocieerd willen worden met de PVV. Voor hun geestelijke toestand, denk aan de familie Flodder, de weerzin bij hun buren. Aan dat soort weerzin moet je denken met daarbij het sociaal wenselijke fenomeen dat je vreest eruit te liggen als je wel met Flodder omgaat En het erge is dat de gevestigde partijen er een puinhoop van hebben gemaakt, we zijn slecht bestuurd. Wat Rob Hoogland stelt, er is onvermogen te uiten dat je fout zat. Dus weerzin over de PVV gecombineerd met krampachtig vasthouden aan een wereldbeeld dat niet klopt. Dat had Plasterk moeten schrijven. Of misschien nog korter: ze willen niet met wat ze zien als het klootjesvolk samenwerken/gezien worden.