Weerloze stilte

Adem in

Het is zaterdag 4 mei 2024 en het aftellen is begonnen. De twee minuten van de Nationale Dodenherdenking op de Dam worden vanavond niet louter gevuld met herinneringen aan het verleden of gedachten aan gevallenen.

Ze zullen zweten van anticipatie. Geen herdenking maar een collectief ingehouden adem van 120 seconden. Of het wel stil blijft. En zo niet, wat dan zal gebeuren. Tijdens de herdenking en vooral daarna.

In de afgelopen weken sloeg de vrees voor verstoring om, totdat de vraag niet meer luidde of, maar hoe. Omdat burgemeester Halsema op voorhand geen demonstraties wilde uitsluiten. Omdat één eenzame aanvrager van een afgewezen vergunning overal zijn podiumpje pakte. Omdat een volstrekt onbekende moskeekoepel via de media eisen ging stellen aan de inhoud van de herdenking. Omdat een druktemaker op de radio zich beklaagde dat je geen ‘ander geluid’ zou mogen laten horen - en daarmee te kennen gaf het principe van stilte niet te begrijpen.

Je kan doen wat je wilt om 20:00 uur. Niemand kan in je hoofd kijken wanneer je iemand anders dan de gesanctioneerde slachtoffers wilt herdenken. Genoeg conflicten in de wereld om uit te kiezen, en ontelbaar veel verschillende versies van de geschiedenis voor de meer dan voldoende Nederlanders met uiteenlopende achtergronden, ervaringen, overtuigingen en loyaliteiten. Niemand vraagt mensen om te herdenken op commando - het enige dat bijna iedereen vraagt is slechts een korte stilte. Zodat het twee minuutjes om iets van ons allen kan gaan, niet om iedere ik.

Dan nog kun je tijdens je goede intenties tot herdenken gegijzeld worden door je immer oncontroleerbare hersenen, die ongevraagd in herinnering brengen dat je niet moet vergeten om bananen op je boodschappenlijstje te zetten. En wat als je buitenshuis twee minuten stil staat maar om één over acht plots een neuronenbaantje in je brein oplicht om de verschrikte vraag te stellen of je thuis het gas wel uitgedraaid hebt? Een gedachteovertreding die zowat gelijk staat aan een oorlogsmisdaad.

Maar deze gedachten dringen zich op in stilte en niemand zal je erom verketteren - innerlijke schaamte is je enige straf en als je inderdaad voelt dat je jezelf in verlegenheid hebt gebracht met je eigen gedachten, weet je meteen dat je brein weliswaar in de weg zat, maar dat je innerlijke kompas nog werkt.

Het nationale herdenken van de oorlogsdoden om ons aan de huidige vrijheid te herinneren is een beetje een vreemde plicht. Individuele gedachten laten zich niet gijzelen binnen de krappe kaders van een geregisseerde ceremonie. Daarom zijn rumoer over de regeltjes, wie wel of niet worden inbegrepen of uitgesloten, of wie met welke overtuigingen op de Dam mag staan bijkans net zo traditioneel geworden als de twee herdenkingsminuten. Ieder jaar een kleine oorlog, omdat de grote allengs verder richting de vergetelheid is gedreven.

Wat echter nooit ter discussie stond, is de stilte zelf. Die grens lijkt nu toch te zijn gepasseerd, met de verschuiving van de vraag wie je moet of mag herdenken tot de vraag of je een eigen overtuiging hardop, zelfs luidkeels moet kunnen demonstreren, precies tijdens en liefst middenin het publiek van de officiële Dodenherdenking. Alleen al met het opwerpen van die vraag is de schade al aangericht.

Velen anticiperen daarom nu openlijk op verstoring, soms omdat ze hopen dat de verontwaardiging daarover zo groot zal zijn dat het mensen wakker schudt en misschien wel een gewenste tegenreactie oproept. Anderen vrezen daar juist voor. Maar de meesten hopen gewoon op stilte. Een geluidloos momentje van twee minuten in een jaar van ruis. Een nationaal zwijgen dat altijd al zachtjes moreel werd afgedwongen maar dit jaar dus fysiek moet worden geëscorteerd. Met tickets en toegangspoortjes. Handhavers en publieksvakken. Hoge woorden en felle emoties. Iedere wanklank zal leiden tot een schreeuwstorm.

De preventieve maatregelen signaleren voorshands geen enkele verstoring, maar voeden wel alle anticipatie en een ingehouden adem. Want een stem kun je niet fouilleren en stilte is weerloos.

Update: Het is al stuk, Anne Frank achter de doekenkast.